In de dood gevlucht
In een aantal blogs geef ik u een kijkje achter de schermen van het Apeldoornse politiekorps in oorlogstijd. In twee blogs in deze serie besteed ik aandacht aan de dorpelingen die geen andere uitweg zagen dan een vlucht in de dood. De politierapporten van Apeldoorn geven een beeld van de jaren veertig van de vorige eeuw.
Tussen de meldingen die over de Jodenvervolging gaan, staan ook zaken van een hele andere orde. Ik lees over een gestolen melkgeit en over een bewoner die zich bij de politie beklaagt over iemand die hem telkens vanuit een telefooncel opbelt, maar zich niet kenbaar maakt (later blijkt dit een werknemer van deze man te zijn). Ik lees ook over twee Franse krijgsgevangen die uit een detentiekamp hebben weten te ontsnappen en bij een boerderij in de omgeving van Apeldoorn om hulp vragen.
Op 21 januari 1943 neemt Jonas Mendels (Amsterdam, 1909) contact op met het politiekorps in Apeldoorn. Hij is internist in de Joods-psychiatrische instelling Het Apeldoornsche Bosch en woont tegenover de instelling.
Jonas laat de diender weten dat David de Groot (Amsterdam, 1889) en zijn vrouw Marianne de Groot-Mok (Haarlem, 1881) levenloos in hun woning zijn aangetroffen. Decennialang heeft dit echtpaar zorg geboden aan Joodse patiënten met psychiatrische problemen en net als Jonas Mendels woonden zij nabij de hoofdingang van het terrein. Nu het wegvoeren van naar schatting 1300 patiënten en personeel onvermijdelijk lijkt is het aannemelijk dat zij geen andere uitweg zagen dan een vlucht in de dood.
Ik veronderstel dat Jonas een dubbel gevoel moet hebben gehad toen hij de politie op de hoogte bracht. In 1943 was wel duidelijk dat de verhouding tussen de Joodse gemeenschap en de politie ernstig verstoord was. Zeker niet elke agent was fout, maar Jonas heeft ongetwijfeld de halvering van de plaatselijke Joodse gemeenschap geconstateerd. Bovendien zullen de verhalen over opgepakte Joden regelmatig in gesprekken naar voren zijn gekomen. Het is bekend dat Jonas en zijn vrouw nog maar kort geleden hun zoontje hadden laten onderduiken. Ze waren doordrongen van het feit dat hun eigen peuter een prooi was voor de politie en de Duitse bezetter.
We weten dat het echtpaar De Groot in hun keuken door gasverstikking om het leven zijn gekomen. Het roept bij mij een aantal vragen op. Is het bijvoorbeeld een gezamenlijke beslissing geweest, in de wetenschap dat hen op deze manier een deportatie en een verschrikkelijke dood bespaard zou blijven? Of heeft de een ook voor de ander de keuze gemaakt? Is het een zorgvuldig voorbereid plan geweest of is er door angst en paniek in allerijl een beslissing genomen? Heeft de een, zonder medeweten van de andere of misschien na gezamenlijk besluit, medicatie ingenomen om te voorkomen dat zij het openen van de gaskraan konden terugdraaien en hiermee nog aan de dood zouden kunnen ontsnappen?
De antwoorden op deze vragen hebben zij meegenomen in de dood. Tot op heden zijn er geen aanwijzingen die enige duidelijkheid kunnen verschaffen.
Roeland Oudejans-Albers
